تاجران در عصر مشروطه - هوای اصفهان

به گزارش هوای اصفهان، نزدیکی به مراجع قدرت سیاسی در جامعه ای که هنوز با معیار های جوامع سنتی و با اتکا به روابط شخصی عمل می کرد و هنوز نهاد های جامعه مدنی و قانون یکسان شامل حال همگان در آن استقرار نیافته بود، برای تجار ضروری می نمود.

تجار به لحاظ اجتماعی مرجع قابل وثوق، محل مراجعه مردم و پیشقدم در امور خیریه بودند. حتی در سال های کسادی پس از جنگ، تجار خیّری پیدا می شدند که در کار های خیر شرکت می کردند. اتحادیه تجار و چندین نهاد دولتی از جمله اداره مالیه و بلدیه برای یاری به زلزله زدگان تربت حیدریه مبلغی جمع آوری کردند که از کالا های وارداتی هر عدل پنج شاهی پرداخت گردد و خواستار جمع آوری اعانه و مصرف آن در مواد فوق الذکر شدند.

یاری های خیرخواستاره تجار در امور خیریه که تحت نظارت دولت پرداخت می شد، نوعی رابطه متقابل میان تجار و دولت ایجاد می کرد و از سویی به دولت این امکان را می داد که از قدرت مالی تجار بهره گیرد و از سوی دیگر برای برخی از تجار امکان استفاده از رانت های حکومتی را مهیا می کرد.

اعانه هزار تومانی معین التجار بوشهری به آسیب دیدگان زلزله خراسان به وسیله دربار فرستاده شد و نمونه ای از یاری های فردی تجار بود که علاوه بر کسب اعتبار اجتماعی می توانست در کارگشایی امور آنان موثر واقع گردد. البته در مواردی نیز این یاری های فردی به دلیل محذوریت های اجتماعی پرداخت می شد.

نسبت تجار با قدرت

نزدیکی به مراجع قدرت سیاسی در جامعه ای که هنوز با معیار های جوامع سنتی و با اتکا به روابط شخصی عمل می کرد و هنوز نهاد های جامعه مدنی و قانون یکسان شامل حال همگان در آن استقرار نیافته بود، برای تجار ضروری می نمود. آن دسته از تجار که این اقبال را داشتند که با دولتمردان صاحب نفوذ مرتبط شوند، امکان عمل و موفقیت بیشتری می یافتند.

بدیهی است که در چنین جامعه ای هیچ ضابطه قانونی نمی توانست، جایگزین نقش روابط شخصی بگردد. برخی از تجار که احساس می کردند صاحب روابط شخصی و عمیق با دولتمردان نیستند، در نامه ای به مجلس شورای ملی درخصوص بحثی که در رابطه با اعطای نفت شمال به یکی از شرکت های نفتی مستقل آمریکایی در مجلس در جریان بود، اعتراض کردند.

آنان تقاضا کردند که قسمتی از موارد شمول این امتیازنامه به آنان اعطا گردد و پیشنهاد آن را علاوه بر مجلس به وزارت فوایدعامه نیز تقدیم کردند. اما در کمیسیون نفت مجلس فقط پیشنهاد حاج معین التجار مطرح شد و هیچ صحبتی در خصوص پیشنهاد آنان به میان نیامد.

در نتیجه این گروه از تجار معترض شده و خواستار برطرف این گونه تبعیض ها شدند. از مالیه بوشهر نیز در گزارشی سیاهه مالیات هایی که معین التجار باید می پرداخت، ذکر شده و بر این امر تاکید شده که برخی از وزرا. به طریق سیم انگلیس سفارش و توصیه معین التجار را به ماموران اینجا می نمایند و ضمناً آن تقاضا شده است، برای معین امتیاز های معین التجار امتیاز های وی مورد آنالیز دقیق تر قرار بگیرد.

رابطه تجار با عناصر قدرت گاه به وسیله همکاری، دادن اعانه، یاری های مالی یا رشوه صورت می گرفت. در این باره می توان به پرداخت مبلغی به عنوان رشوه توسط پسر امین الضرب به نصرت الدوله فیروز اشاره نمود. به خصوص کسانی که متصدی سِمت وزارت مالیه بودند از تجار رشوه دریافت می کردند.

رقم مالیات بسته شده از سوی وزارت مالیه به معاملات تجاری همیشه مورد اعتراض آنان قرار می گرفت. تجار با پرداخت رشوه مالیات کمتری می پرداختند و در این میان هر دو طرف یعنی تجار و دیوانیان سود می بردند.

مال اندوزی تجار

بدیهی است ثروت و موقعیت مالی، تجار را از قدرت سیاسی و مالی نیز بهره مند می کرد و در عین حال از لحاظ روحی و شخصیتی آنان را دچار نوعی تبختر و نخوت برآمده از ثروت نیز می ساخت. گاه تجار در نظر مردم همچون افراد پول پرست، بی رحم و مغرور جلوه می کردند که به غیر از افزودن به دارایی و اموال خود به هیچ چیز دیگری نمی اندیشیدند و روحیه ای کاملا حسابگرانه داشتند، کما اینکه در مکاتبات رضازاده شفق از برلن با حاج رحیم اتحادیه بار ها از حسابگری و جان سختی حاج رحیم در ارسال پول به جهت تحصیل فرزندش شکایت نموده است.

وی در نامه ای به اتحادیه گلایه می نماید که چرا با او مثل گماشته هایش یا عاملش در سلطان آباد سخن می گوید. رضازاده شفق در بخشی از همین نامه اشاره نموده که من دلال فرش یا پادو بازار نیستم و به حاج رحیم اتحادیه از بابت آن که پدرش در معادن وی در برف و باران ناخوش شد و جان سپرد و اینکه اتحادیه مادرش را با بی رحمی از حیاط بیرون کرد، شکایت می نماید.

با این حال لحن گفتار وی در عین اینکه گلایه آمیز است، ملایم هم هست که حاکی از حرمت گذاردن به اتحادیه در عین نقد کردن وی است. از مجموعه مکاتبات شخصی حاج رحیم اتحادیه می توان به خست و حسابگری مفرط برخی از این افراد پی برد.

رابطه تجار و روشنفکران

برخی از تجار برای انتشار آثار روشنفکران دینی از صرف هزینه دریغ نمی کردند، از باب نمونه آقا میرزامحمد صاحب تاجر اصفهانی رئیس تجارتخانه در کلکته، هزینه چاپ کتاب سوانح عمر اثر سیدجمال اصفهانی را برعهده گرفت. نقش روشنفکران در اعتلای دانش تجاری و تلقی جدید تجار از مفهوم جدید تجارت قابل تردید نیست.

در روزنامه ها مقاله هایی در تجزیه و تحلیل موقعیت تجاری ایران و ویژگی تجار ایرانی به چاپ می رسید. در این مقالات از اینکه تاجر ایرانی مفهومی سنتی از تجارت در ذهن داشت که منحصر به خرید و فروش و افزودن بر مال بود، سخن می رفت و اینکه تجار صرف کسب مال را عین تجارت دانسته و هیچ آشنایی با ماده و کار نداشتند، درحالی که این ها دو رکن اساسی تجارت و سرمایه رکن سوم آن محسوب می گردد.

از نظر روشنفکران تجار به کالا های مورد احتیاج کشور آگاهی نداشتند و با اینکه سال ها به صدور پنبه پرداخته بودند، هیچ تغییری در کیفیت آن اعمال ننموده بودند و کماکان پنبه را به همان شکل نامناسب صادر می کردند و این مطلب به ذهنشان خطور نمی کرد که می توان تخم پنبه، شیوه چیدن و چرخ دانه پنبه را دگرگون و آن را با کیفیت بهتری به بازار عرضه کرد.

در واقع تجار ایرانی در کار خود پویایی و ابتکار به خرج نمی دادند و شیوه تجارت را همان گونه که به آن ها ارث رسیده بود، انجام می دادند.

منبع: دنیای اقتصاد به نقل از سهیلا ترابی فارسانی، سرمایه داری تجاری و عملکرد آن در سال های پس از جنگ جهانی اول، دانشگاه ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، 1383.